Havråtunet på Osterøy og huset etter Tater-Milla i Solør. Kulturarven i Noreg er rik og mangfaldig, den representerer minna etter majoritetar og minoritetar, og den bidreg til kunnskap, oppleving og samfunnsutvikling. Derfor er vi pålagde å ta vare på han.
Om lag 5.500 bygningar og kulturmiljø er freda etter kulturminnelova. Musea har ansvaret for fleire hundre av dei. Dei fleste freda kulturminne og kulturmiljø er privat eigde. Det kan vere eit loft eller ei slåtteeng, ein herregard eller ein fjellgard.
For den som eig eit kulturminne, kan plikta til vern kjennast som ei byrde. Då betyr det mykje at staten ikkje berre lyser fred, men også bidreg med pengar.
Entydig melding frå Riksantikvaren
Staten tek eit betydeleg ansvar med støtte til vedlikehald og skjøtsel, og kvart år blir det delt ut 150 millionar kroner til store og små prosjekt. Men ikkje alle eigarar av freda hus nyt godt av støtta frå Riksantikvaren.
Sidan 2021 har ei ny forskrift til den sokalla «Post 71 – freda kulturminne i privat eige»-ordninga halde musea utanfor. Nokre museum har rett nok utfordra forskrifta, men meldinga frå Riksantikvaren har likevel vore eintydig: musea må greie seg utan pengar.
Musea i Noreg tek vare på fleire hundre freda kulturminne. Bymuseet i Bergen forvaltar 30 hus og anlegg medan Museene i Sør-Trøndelag tek vare på nærmare 45. Freda hus på museum er gjerne kompliserte konstruksjonar som krev særleg kompetanse og betydelege ressursar. Damsgaard hovedgård i Bergen og Utstein kloster utanfor Stavanger er slike anlegg.
Restaureringa av blyglasvindauga i det gamle klosteret har åleine kosta 2,3 millionar kroner. Dette er også grunnen til at det er musea som har fått ansvaret for denne delen av kulturarven. Vanlege folk har verken råd eller kunnskap til å ta ansvar for slikt.
Den totale mengda hus på museum er derimot betydeleg større. Dei fleste bygningane er nemleg ikkje freda, og den samla mengda ligg i dag på godt over 5.000. Det gjer musea til den største kulturminneforvaltaren i Noreg. Det gjer også museumssektoren til ein av dei fremste kulturminnekompetansane i landet. Når staten ekskluderer musea frå tilskotsordningane, går det hardt utover bygningsvernet. Aller mest rammar det dei freda bygningane og kulturmiljøa.
Les også: Max (15) debuterer med soloutstilling
Får korkje takk eller støtte
Etterslepet av vedlikehald er stort i mange museum. Ei kartlegging utført av Kulturdirektoratet i 2019 viste at musea sat med eit etterslep tilsvarande 3,5 milliardar kroner.
Sidan den gongen har lite skjedd, og mange vore bekymra for framtida for kulturarven. Pengar frå staten har ein derimot måtta sjå langt etter. Frå departementet og direktoratet har meldinga vore at ein må prioritere.
Det er lettare sagt enn gjort, for det årlege driftstilskottet frå staten skal ikkje berre dekke arbeidet med bygningsvern. Tvert imot følgjer det pålegg om innsatsar på alle område, slik som mangfald og inkludering, forsking, digitalisering, konservering, nasjonale markeringar, publisering, kurs og frivilligheit. Dessutan har ei negativ utvikling i dei statlege overføringane frå 2013 ført til kraftig nedskalering i drifta ved mange museum. Då blir det ikkje mykje att til vedlikehald av dei 5.000 museumsbygningane, heller ikkje dei freda anlegga og kulturmiljøa.
Det er krise for museumsbygningar i Noreg, og aller mest for dei som er freda. Skal ein sikre den freda kulturarven for framtida, er ein avhengig av all den støtta ein kan få.
Riksantikvaren held førebels musea vekke frå tilskotsordningane. Samstundes nyt embetsverket godt av det breie samfunnsengasjementet i musea. For musea opererer ikkje innanfor museumsskigarden åleine. Dei verkar i heile samfunnet, i samarbeid med alle sektorar, og på tvers av alle forvaltingsstrukturar. Dei driv kurs og utdanning for handverksbedrifter, studentar og skuleelevar. Og dei driv rådgjeving for kyrkjeeigarar og private huseigarar. Dei forskar på klimarelaterte spørsmål som sirkulærøkonomi, gjenbruk, og verdien av gamle kulturlandskap. Og dei støttar fylkeskommunane som i mange tilfelle ikkje greier å løyse alle oppgåvene overført frå Riksantikvaren. For dette engasjementet får musea korkje takk eller støtte.
Les også: Munchmuseet vil være mer enn Munch. Slik skal de fri til nye publikummere
Vi skuldar etterkommarane våre
Musea er laboratorium og kunnskapsbank for eit samla kulturminnevern.
Derfor kjennest det urimeleg at musea skal haldast utanfor dei største tilskotsordningane. Fleire museum har sidan 2021 klaga på forskrifta – og staten – som dei meiner detaljstyrer ordninga og overprøver den lokale skjønnsutøvinga. For det har mange museum fått skjenn. Men når mange nok klagar, er det grunn for embetsverket å lytte – og undersøke den juridiske heimelen med å halde musea utanfor ordningane.
Dei førebelse signala frå juristane gir klagarane tommelen opp. Då er det kanskje på tide å snu skuta og praksis – og invitere musea inn?
Musea verkar alle stadar, til alle tider. Derfor er det viktig at Kulturdepartementet og -direktoratet samordnar samfunnsengasjementet i musea med alle ansvarlege direktorat og departement, og syrgjer for at mangfaldet av ressursar og verkemiddel verkar godt også for musea. Utan ressursar vil ikkje musea greie å oppfylle samfunnsoppdraget sitt.
Utan ressursar vil ikkje musea greie å ta vare på den freda kulturarven for framtida. Men nettopp det skuldar vi etterkommarane våre. Vi er då trass alt til for nokon. Aller mest for dei som kjem etter oss.
