Hus rotnar. Kulturarv hamnar på skraphaugen. I 2019 varsla musea krise for sin eigen bygningsarv.
Sidan har tilskotta minka og skadane eskalert. Lenge har ein etterlyst eit løft for musea.
La oss starte med eit statleg bygningsvernfond.
Tilstand: kritisk
I Noreg finst 4.500 historiske bygningar på museum. Husa står der av ein grunn, sjølv om mange av dei i dag står ubrukte, utan omsorg. Likevel har dei framtida for seg.
Hus på museum er minnebank av erfaringar og levde liv, og dei romar røyndomar som kan få betydning for evna vår til å bygge og bu i framtida. Skal vi ruste oss mot klimaendringane og styrke den kulturelle motstandskrafta, må vi ta vare på bygningsarven på musea.
For seks år sidan fekk museumsbygga i Noreg domen sin etter ei landsomfattande kartlegging og tilstandsvurdering. Resultatet gav grunn til bekymring. For brorparten av bygningane var tilstanden kritisk. Etterslepet av vedlikehald vart estimert til svimlande fire milliardar kroner.
Musea forvaltar samfunnets sin hukommelse og fremste kulturarv. Slikt kostar pengar, men sidan 2013 har det vorte færre av dei. Pengane. Veksten i dei offentlege tilskotta har vore svak og etter år med pandemi, publikumsnedgang, straumkrise og auka kostnadar på løn og varer har det tæra hardt på reservane. Så hardt at musea no må redusere mannskapet.
Les også: Hvem tør egentlig å skape ekte kunst i dag?
Fyrste prioritet
For mange museum er den økonomiske situasjonen krevjande, og aller mest går dette ut over evna deira til å ta vare på bygningsarven. Norges museumsforbund har i fleire år åtvara om krisa.
Mange museum gjer mykje for å halde bygningsarven i god stand. Men oppgåvene til musea er mange, og forventningane er store til at musea skal bidra også utanfor eigen skigard – som støtte til kyrkjeeigarar og huseigarar, som kompetanse i opplæring og utdanning i handverksfag i grunnskule, vidaregåande skule og på høgare utdanningsnivå, som støtte til Riksantikvaren, kommunane og fylkeskommunane.
På sett og vis er alt dette bra. Og musea bidreg gjerne. Dei er trass alt til for nokon. Men utan pengar og dyktige handverkarar får ein ikkje rydda korkje i eige eller andres bakgardar. Skal musea vere laboratorium for kompetanseutvikling for heile kulturminnefeltet, trengst eit realt løft i musea.
I eit lesarinnlegg i Laagendalsposten 10. februar tek direktør ved Buskerudmuseet, Tom Oddby, til orde for etablering av eit statleg bygningsvernfond, slik staten har etablert eit fond for kyrkjene. Ideen er god, og Norges museumsforbund har følgd opp med møte med fleire politiske parti. Tilbakemeldingane er gode, men skal fondet bli ein realitet må feltet samle seg om behovet.
Derfor har Museumsforbundet i forslaget til handlingsplan for 2025 gitt saka fyrste prioritet, og ein inviterer medlemmane til å samle seg bak ein felles uttale.
Les også: Musea går glipp av millionar
Organisering under Kulturminnefondet
Eldre handverksteknikkar og bygningskultur blir stadig meir viktig. Det gir forståing for slikt som sirkulærøkonomi, nøysemd og materialitet.
Skal vi tole skiftande klima og høge material- og energiprisar framover, må vi dessutan bygge annleis. Vi må ta vare på dei gode materiala og vi må bygge for framtida. Det kan bygningsarven på musea lære oss noko om.
Arbeidet med å sikre bygningsarven på musea lar seg ikkje gjere med dagens tilskottsnivå. Musea er avhengige av offentlege medspelarar som sikrar føreseielege og store nok rammer. Innsatsen må vere langsiktig. Prosjekttilskott i korte periodar held ikkje.
Bortfallet av gåveforsterkingsordninga i 2022 har ikkje gjort situasjonen betre. Ordninga tilførte musea 450 millionar kroner gjennom ein tiårsperiode. Museumsforbundet har lenge oppmoda dei politiske partia til å sjå etter nye verkemiddel som kan kome musea til gode. Derfor er ideen om eit statleg bygningsvernfond god.
Norges museumsforbund har foreslått ei organisering under Kulturminnefondet. Dette er ein institusjon som musea kjenner godt til.
Kulturarv er kjelde til kunnskap om fortidige levemåtar, og den er bolverk mot krefter som riv frå oss menneska det mest dyrebare vi eig: tilhøyr, samhald og identitet. Skal vi sikre desse verdiane for framtida, kan vi like gjerne starte med bygningsvernet. Gje musea eit statleg bygningsvernfond.
